Er zijn twee dominante manieren van denken over de waarheid. De visies zijn strijdig maar (in de praktijk) onmisbaar.
Omdat ze strijdig zijn, moeten we kiezen. Omdat beiden onmisbaar zijn, kúnnen we niet kiezen...
Is er een uitweg uit deze impasse?
Zowel binnen de filosofie als breder in de samenleving zijn er vele verschillende visies op de waarheid. Maar twee denkrichtingen zijn daarbij het meest belangrijk of dominant.
De ene denkrichting kunnen we objectief realisme noemen en staat kort gezegd voor het idee dat waarheden op (letterlijk) ware en objectieve manier de toestanden in de werkelijkheid beschrijven. Het oorspronkelijke (absolute) idee over waarheid is dat waarheid uniek, objectief, universeel, onherzienbaar, onconditioneel en onpartijdig is.
De andere denkrichting kunnen we met de termen constructivisme of relativisme aanduiden en staat voor het idee dat waarheid door ons mensen geconstrueerd is en dat wat waar is afhangt van het perspectief. Nietzsche (een invloedrijk inspirator van deze denkrichting), ontkent alle kenmerken van bovenstaande absolute opvatting van waarheid. Waarheid is volgens Nietzsche niet uniek, niet objectief, niet universeel maar wel herzienbaar, conditioneel en partijdig.(1)
Zo is er een frontale botsing tussen beide denkrichtingen. De stromingen zijn compleet met elkaar in strijd en ondergraven elkaar.
Tegelijkertijd is het voor weinigen aantrekkelijk om uit een van beide stromingen te kiezen.
Want als er niets objectiefs, reëels of universeels zou zijn aan waarheid, hoe kunnen we dan betrokken zijn op dezelfde werkelijkheid, hoe zou je elkaar kunnen aanspreken en hoe kun je dan het succes van onze wetenschappelijke kennis verklaren? Hoe zou het kunnen dat onze navigatiesystemen werken; hoe zou überhaupt onze alledaagse realistische kijk op waarheid zo goed voor ons kunnen werken?
En anderzijds: hoe kan je ontkennen dat onze wetenschappelijke kennis door ons mensen is geconstrueerd en dat er eindeloos veel perspectieven zijn die we kunnen aannemen? Hoe ga je ontkennen dat onze kennis en waarheden afhankelijk zijn van condities, en dat onze beste kennis juist uitblinkt in heldere, expliciete beschrijvingen van condities, in plaats van in geen condities?
Het is in het objectief realisme te prijzen dat het voor de waarheid staat. Het idee dat wetenschap en waarheid belangrijk zijn en dat we onzinideeën moeten bestrijden, wordt terecht door de aanhangers ervan verdedigd.
Het is in het constructivisme / relativisme te prijzen dat het de consequenties van inzichten in de (wetenschaps)filosofie en wetenschap probeert trekken. Het idee dat we inzichten niet uit de weg moeten gaan, ook als ze ons onwelgevallig toe schijnen, wordt terecht door de aanhangers ervan verdedigd.
Hoewel de visies strijdig zijn en elkaar ondermijnen, herbergen beide denkrichtingen cruciale inzichten die eigenlijk onmisbaar en (in bepaalde aspecten) wellicht zelfs onontkenbaar zijn. Ze gaan niet samen en toch hebben we ze allebei nodig.
Dit is naar mijn mening - op dit hoog-over niveau - de impasse waarin we verkeren.
In de praktijk betekent dit dat we beide denkwijzen op een onheldere en inconsistente manier laten co-existeren en blijven gebruiken. Zoals beschreven is in "Verwarring over waarheid".
Deze situatie klinkt misschien vrij hopeloos. Is er wel een uitweg?
Ik denk van wel.
Het punt is dat de visies zelf niet zo onmisbaar en onvermijdelijk zijn als ze lijken. Er zijn alleen elementen uit elk van beide visies die onmisbaar zijn. En dus moet het mogelijk zijn om de onmisbare elementen uit beide visie te combineren tot een nieuwe visie die wel innerlijk consistent is.
Het onmisbare element uit het objectief realisme is dat waarheid objectief is. Als waarheid afhankelijk is van de individuele agent of van het subject, kunnen we elkaar nooit meer aanspreken op de waarheid.
Het onmisbare element uit het constructivisme / relativisme is dat ware informatie (zoals alle informatie) afhangt van de betrokken aannames (het perspectief). Een idee van (communiceerbare) waarheid die volstrekt onafhankelijk is van de betrokken condities of aannames is in strijd met alles wat we weten over wetenschappelijke kennis en informatie.
Als deze elementen gecombineerd zijn in een nieuwe visie die innerlijk consistent is, hebben we een uitweg uit de impasse. Om dit te combineren, moeten er wel wat ingesleten associatiepatronen kritisch worden bekeken en moeten vertrouwde denkgewoontes geofferd worden. Maar het kan!
En dat is het project waar ik hier verslag van doe. Het resultaat is een verrassende nieuwe visie op waarheid en informatie.
1) Zie voor een uitwerking van het idee van absolute waarheid (en objectief realisme) en voor de verwerping van dit idee door Nietzsche bijvoorbeeld het boek “Nietzsche’s Revaluation of Values” van E.E. Sleinis.