Het debat over de waarheid is ingewikkeld en onoverzichtelijk. Toch zijn we opgevoed met een eenvoudig idee over waarheid. Zijn alleen de filosofen in de war of is er meer aan de hand?
Het model van de waarheid waar we mee groot gebracht zijn, is grofweg als volgt:
Mensen kunnen van alles beweren. En het is al of niet waar. Het is waar als het klopt met de toestand in de werkelijkheid. Het is niet waar als het niet klopt.
Als je een waarheid niet leuk vindt, dan vindt je het niet leuk en dan is het nog steeds waar. En als het een jaar geleden waar was dat je een kop thee dronk, dan is het nu nog steeds waar dat je toen een kop thee dronk.
Dan komen de filosofen.
De filosofen herkennen het bovenstaande als een naïeve versie van de correspondentietheorie. Hiermee zeggen ze eigenlijk dat ze vinden dat er niets van klopt. Maar met welke ideeën komen ze dan wel? Ik schets er een aantal.
De correspondentietheorie verbindt woorden met de werkelijkheid, maar volgens de filosofen die we idealisten noemen, bestaat de werkelijkheid niet onafhankelijk van onze geest. We kunnen woorden alleen maar verbinden met andere woorden. Het draait volgens hen om het coherent zijn van onze woorden, niet zozeer om de werkelijkheid.
Relativisten zeggen dat wat in onze cultuur waar is, in een andere cultuur niet waar is. Wat mensen nu allemaal waar vinden, vond men vroeger niet waar. Wat de wetenschap nu waar vindt, zal het straks niet meer waar vinden. Wat jij als bewoner van bubble X op facebook waar vindt, vindt je buurman als bewoner van bubble Y niet waar. Relativisten zeggen: “Gun elkaar de ruimte. Ieder zijn waarheid!”
Dan hebben we nog de visie van de zogenaamde waarheidsminimalisten of deflationalisten. Die proberen het woord waarheid zo onbelangrijk mogelijk maken. In de ultieme vorm betekent dit dat het hele woord waarheid niets toe voegt en dat we het dus net zo goed kunnen schrappen.
Als er nooit verwarring is en iedereen altijd de waarheid spreekt, dan voegt het inderdaad niets toe om van een bewering te zeggen dat hij waar is. Maar op déze planeet is er juist veel verwarring en wordt er lustig in de rondte gejokt. Willen deze filosofen werkelijk dat we samenleven en samenwerken zónder de mogelijkheid om te kunnen zeggen of iets waar is of niet? Zo niet, waarom proberen ze dan het begrip dat deze mogelijkheid voortbrengt te ontkrachten?
Tot zover enkele voorbeelden van wat filosofen zoal denken. Dat lijkt misschien een rommeltje. Maar onder 'normale' mensen lopen de ideeën niet veel minder uiteen.
De een zegt dat alles relatief is en de ander zweert bij de absolute waarheid. Bovendien hebben we er geen moeite mee om de ene keer de waarheid als relatief op te vatten en de andere keer weer absoluut en objectief.
Sta niet verbaasd te kijken als iemand die op borrels zegt dat alles relatief is, heel andere taal uitslaat als hij vals wordt beschuldigd, en hij zegt: "dat is absoluut niet waar!”
En degene die roept dat er een absolute waarheid is en die prat gaat op de objectiviteit van de wetenschap, kan dagelijks in de weer zijn met het verzinnen van begrippen of met het in elkaar knutselen van nieuwe logica voor diezelfde wetenschap en draagt zo zelf bij aan de relativiteit van wetenschappelijke kennis.
Het begon zo simpel. Maar wie begrijpt dit nog? Spelen we met de waarheid, spelen we met elkaar, of speelt de waarheid met ons?
De verwarring lijkt op alle niveau's te spelen. We gebruiken onze woorden niet bijster consequent. En filosofen hebben ons (en onze samenleving) beslist geen helder en bevredigend verhaal over de waarheid geleverd.
Handige types maken daar gretig gebruik van. En niet altijd met het oog op de beste doeleinden.
Dus opheldering is welkom! Maar is het ook mogelijk?